امام علی علیه‌ السلام فرمودند:
إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا«» عَلَى النَّوَافِلِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِضِ.

برای دل ها گاهی اقبال و رو کردن است و گاهی ادبار و پشت کردن هرگاه اقبال کرد به نوافل و مستحبات بپرداز و هرگاه پشت کرد به واجبت اکتفا کنید.
نهج البلاغه: حکمت 304
شرح حدیث:
حالات انسان متفاوت است و در این تفاوت هم لطفی مخفی از جانب پروردگار متعال نهفته است. مثلا برای اینکه این انسان گرفتار عجب و غرور نشود و ازرش و قدر نوافل برایش همچنان محفوظ بماند گاه او را از انجام انها محروم میکند. رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم می فرمود: خدای تعالی می فرمایدک من بهتر می دانم که چه چیز به صلاح کار بندگان من است برخی از بندگان مومن من هستند که در عبادت می کوشند از بستر خویش برمی‌خیزند و سر از بالین لذتبخش خود برمیدارند و در عبادت من می کوشند و خود را به رنج و زحمت می اندازند اما من از روی لطف و برای حفظ او یکی دو شب چرت را بر او غالب می سازم و در نتیجه خواب می ماند و صبح که برمیخیزد از دست خود عصبانی است و خویشتن را ملامت می کند.

اگر جلو او را واگذارم که هر چه می خواهد مرا عبادت کند از اعمال خویش دچار خودبینی و غرور می شود و در نتیجه مهلکه ها به سراغش می آید چه بر اثر مغرور شدن به اعمالش و از خود راضی گشتن خیال می کند که بالادست عابدان شده و در عبادت خویش دیگر تقصیر نمی کند و بدین سبب از من دور می شود در حالی که می پندارد به من نزدیک شده است.(1)

مواقعی که چشم خواب آلوده و خسته نیست دل مشتاق و ذوق زده عبادت است و گوش از لحن مناجات صاحبش لذت می برد باید به نوافل و مستحبات پرداخت در واقع چه در واجبات و چه در مستحبات وجود این سه خشوع لازم است.

درباره خشوع چشم خداوند تبارک و تعالی می فرماید:
خُشَّعاً اَبصارُهُم؛ دیدگانشان خاشع است.(2)

درباره خشوع دل می فرماید:
أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ؛
آیا وقت آن نرسیده که مومنان دل هایشان به ذکر خدا خاشع شود؟(3)

و درباره خشوع گوش می فرماید:
وَخَشَعَتِ الْأَصْوَاتُ لِلرَّحْمَنِ فَلَا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْسًا؛
و صداها برای خدای رحمان خاشع شد پس چیزی جز زمزمه شنیده نشود.(4)

مرحوم طبری می گوید خشوع در نماز این هر سه معنا را دربر می گیرد.

شرح ابن میثم
امام علیه‌ السلام اقبال و روآورى دلها را به مستحبّات اختصاص مى دهد چون در این حالت دل گنجایش مستحبّات و واجبات را دارد برخلاف حالت ادبار که گنجایش زیاد ندارد.(5)

پی‌نوشت‌ها:
1- عده الداعی، ص 222
2- سوره قمر، آیه 7
3- سوره حدید، آیه 16
4- سوره طه، آیه 108
5- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 676

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.